Tristram Shandy

James Boswell, 1760 baharında "Okumamış olan var mı Tristram Shandy'yi? Böyle kötü yetişmemiş ölümlü olabilir mi?" diye yazıyordu. Anglikan vaiz Laurence Sterne'in komik romanı Tristram Shandy'nin 1759'un Aralık ayında York'ta birlikte yayınladığı ilk iki çılgın çıkar çıkmaz muazzam bir övgüyle ve biraz da merakla karşılanmış, ateşli bir edebiyat tartışmasına yol açmıştı. Sterne de bir yıl sonra göreceğini yazacaktı: “Şehrin bir gece kitabıma ağır hakaretler ediyor, diğer geç saatlerde göklere çıkıyor; her şey hoş yanı başında, hem hakaret ediyor hem satın alıyorlar”. de, Orhan Pamuk'un, Nuran Yavuz'un yoğun emeğinin ürünü bu çeviri için “Herkesin Böyle Bir Amcası Olmalı…” başlığı altında yazdığı sunuşta yaşanıyor gibi: “hiç durmadan anlatıyor, kendini kaptırıp giden, şakaları, kelime oyunları, gevezelikleri, bizi hayrete düşürebilme yeteneği, tuhaflıkları, hesaplamaları, çocuksuluğu, saplantıları ve düşünceleriyle bizi hepten, akıllı, zeki, kültürlü, geçirmiş yanıyla da hep muzip bir çocuk yaşamış olan” kahraman anlatıcının, ilk iki bölgesinde kendini dünyaya getirmeyi bile başaramadığı, ancak sonlara doğru bir yerde doğup çok da fazla hayatta göründüğünden kaybolduğu bir romana ne denebilirdi? Öyle bir anlatıcı ki bu, kendini bahçede savaş oyunları oynamaya adamış amcası Toby ve yazarın bir otoportresi olan Vaiz Yorick gibi karakterler dururken, durmadan ilgimizi “okumayı güneş gibi aydınlatır” ifadesiyle bir sapmay(l)a, konu genelinde çıkış(l)a (İngilizcede digression) çeker: ” … doğumdan önce nasıl, hangi peydahlandığını, yaşadığı dönemde, hayat üzerinden geçen uzun dizi gibi yapar. Ama bu konuların üzerinde öyle uzun uzun durmaz. Bir Ağacın bir yılda bir sonrakine sürekli yer ve durak bilmez bir hızlı ve neşeli serçe gibi, hızla konunun ilerlemesi ile ilerler.Çoğu zaman hikayenin nereye doğru gittiğini gizlediğini okurda okurda. Ama yazılan bazı uyarılardan ve kitabın kayıtlarında Sterne'in romanını son derece planlı bir şekilde yazdığını ve bunu listelerle kanıtlamaya girişen ünlüler de vardır.” (OP) Bir din adamı olan Sterne, kahraman-anlatıcısı Tristram Shandy'ye kitabının neredeyse temel izleği olan konu dışına çıkma konusunda söyletir: “Bugün dünyanın bir kitaba başlaması için bilinen birkaç yol vardır ve ben kendi başına kaldığım sonların en kötüsünde eminim.—En az dine en uygun yol bu—çünkü ben işe ilk cümleyi yazmaya başlar—ve ikincisini Kadir Tanrının yoluna başlarım.” “Ben karnımı doyurmak için değil ünlü olmak için yazıyor” demiş olan Sterne'in günümüzde iki yüz kırk yıl önce yazdığı, çok etkilendiği John Locke'un “fikirler arası çağrışım” verilip bir parodisi sayılabilecek ve yine çok etkilendiği Cervantes'in Don Quijote'den açık parçalarını taşıyan bu kitap, “kurmacacanın hızının bir hızının, süresin da çarpıtılmış bir sergilenmesi” olarak nitelendi. Sorbonne'da İngiliz Edebiyatı hocası olan Émile Legouis, yazdığı artık kısa İngiliz edebiyat tarihinde Sterne'i ve bu kitabı anlatırken anlatırken söylüyordu: “Sterne'le romana dönüşür. Yazarın bitmez bir parantez açması için mazeret olabilir. kalpli ve eli açık Onbaşı Kırpma; Sterne'in kendisinin bir çeşit idealizasyonu olan vaiz Yorick. Bu karakterler, sanat ve küçük dokunuşlarla, az bulunur bir hayat ve canlılık kazanır. Ya merhamet ya da gülmeyle gözlerimizi sulandırırlar. Sterne, bazen santimantalistten farklı olan, bazen de ondan ayrılamayan Shandy'nin tipinin oluşmasına neden oldu. Shandy'cilik, ani mizaç bozulması, müziplik, ıvır zıvırdan zevk alma, dalgınlık, dikkatsizlik, olanlara önem vermeme ve bunların üstünde iyi mizah demektir.” Tristram Shandy'nin özgünlüğü –ve doğal ki “edepsiz”liği– taraftarları ( David Hume “otuz yıldır bir İngiliz'in yazdığı en iyi kitap” diyordu, her ne kadar hemen sonra “aslında kötü” diyerek gösteri yapan mahvetse de. Gene de bu hayran ve savunucular içinde en coşkulu ve en veciz sözü eden, seçilen ABD başkanı Thomas Jefferson vardı: “Sterne'in yazıları, daha çok, o ana kadar en iyi ahlak düzenini kullanıyor”) gibi “Muarız”larını da hemen karşısında buldu: Gene Orhan Pamuk'un aktardığı gibi: “Sezgileri, nükteleri, vecizeleri, taşı gediğine koymasıyla İngiliz edebiyatının en zekilerinden biri olan Samuel Johnson bile o kuralcı öğretmen yazar yanıyla elinizdeki bu romana sabırsız bir anlayışsızlıkla yaklaşmış ve 'Tuhaf olan hiçbir şey olmayacak,' dedi, 'Tristram Shandy kalıcı olmayacak.' " Ama Tristram Shandy, Johnson'ın bu kasvetli hükmünü yayımladı: İki yüz kırk yıldır –başta İngilizce olmak üzere– pek çok dille okunuyor. Artık Türkçede de okunacak: Okumayacak olan var mı Tristram Shandy'yi? Böyle kötü yetişmiş ölümlü olabilir mi?Tanıtım Metni